Sơ Ảnh - Khương Qùy

疏影  - 姜夔  Sơ Ảnh – Khương Quỳ

辛亥之冬，餘載雪詣石湖。止既月，授簡索句，且徵新聲，作此兩曲，石湖把玩不已，使二妓隸習之，音節諧婉，乃名之曰《暗香》、《疏影》。

Tân hợi chi đông，dư đái tuyết nghệ thạch hồ. Chỉ ký nguyệt，thụ giản sách cú, thả trưng tân thanh，tác thử lưỡng khúc，Thạch Hồ bả ngoạn bất dĩ，sử nhị kỹ lệ tập chi，âm tiết hài uyển, nãi danh chi viết “ám hương “, “sơ ảnh”.

 

苔枝綴玉，                 Đài chi xuyết ngọc,

有翠禽小小，             Hữu thúy cầm tiểu tiểu,

枝上同宿。                 Chi thượng đồng túc.

客裏相逢，                 Khách lý tương phùng,

籬角黃昏，                 Ly giác hoàng hôn,

無言自倚修竹。         Vô ngôn tự ỷ tu trúc.

昭君不慣胡沙遠，     Chiêu Quân bất quán Hồ sa viễn,

但暗憶、江南江北。Đản ám ức, Giang Nam Giang Bắc.

想佩環、月夜歸來，Tưởng bội hoàn, nguyệt dạ quy lai,

化作此花幽獨。         Hóa tác thử hoa u độc.

 

猶記深宮舊事，         Do ký thâm cung cựu sự,

那人正睡裏，             Ná nhân chính thụy lý,

飛近蛾綠。                 Phi cận nga lục.

莫似春風，                 Mạc tự xuân phong,

不管盈盈，                 Bất quản doanh doanh,

早與安排金屋。         Tảo dữ an bài kim ốc.

還教一片隨波去，     Hoàn giao nhất phiến tùy ba khứ,

又卻怨、玉龍哀曲。Hựu khước oán, Ngọc Long ai khúc.

等恁時、重覓幽香，Đẳng nhẫm thời, trùng mịch u hương,

已入小窗橫幅。        Dĩ nhập tiểu song hoành bức.

 

Chú Thích

1- Sơ ảnh 疏影: tên từ bài do Khương Quỳ sáng tác. Bài này có 110 chữ, đoạn trước có 10 câu với 5 trắc vận, đoạn sau có 10 câu với 5 trắc vận. Toàn bài không đổi vận. Cách luật:

 

X B T T vận

T X B T T cú

X X B T vận

X T B B cú

X T B B cú

X X X X B T vận

X B X T B B T cú

X X X, X B B T vận

T X B, X T B B cú

X T X B B T vận

 

B T B B T T cú

T X X T T cú

B T B T vận

T T B B cú

X T B B cú

X T X B X T vận

X B X T B B T cú

X X T, X B B T vận

T X X, X T B B cú

X T T B B T vận

 

B: bình thanh; T: trắc thanh; X: bất luận; cú: hết câu; vận: vần

 

2- Tân hợi 辛亥: Đời vua Tống Quang Tông 宋光宗, niên hiệu Thiệu Hy 紹熙 nhị niên (Tây lịch 1191).

3- Đái tuyết 載雪: đi trong khi trời đổ tuyết.

4- Nghệ 詣: đến.

5- Thạch Hồ 石湖: tên hồ ở phiá tây nam tỉnh Tô Châu 蘇州. Nhà thơ Phạm Thành Đại 范成大 nghỉ hưu ở đây và lấy hiệu là Thạch Hồ Cư Sĩ 石湖居士.

6- Chỉ ký nguyệt 止既月: vừa cư trú được tròn 1 tháng.

7- Giản 簡: giấy. Thụ giản sách cú 授簡索句: cho giấy để đặt câu làm thơ.

8- Trưng tân thanh 徵新聲: trưng cầu từ điệu mới.

9- Bả ngoạn 把玩: hân thưởng.

10- Công kỹ 工妓: nhạc công và ca kỹ.  Bản khác chép “Nhị kỹ 二妓”: cùng một ý nghĩa.

11- Lệ tập 隸習: học tập. Bản khác chép “Tứ tập 肆習” hoặc “Dị tập 肄習”: cùng 1 ý nghĩa.

12- Âm tiết 音節: âm thanh và tiết tấu.

13- Hài uyển 諧婉: hòa hài, uyển chuyển và hàm súc.

14- “Ám hương 暗香”, “Sơ ảnh 疏影”: mượn chữ trong bài thơ “Sơn viên tiểu mai 山園小梅” của Lâm Bô 林逋:

 

“疏影橫斜水清淺，Sơ ảnh hoành tà thủy thanh thiển,

“暗香浮動月黃昏。Ám hương phù động nguyệt hoàng hôn. 

“Hình ảnh thưa thớt nằm ngang, nghiêng trên làn nước trong và nông cạn,

“Mùi thơm nhẹ nhàng bay lan trong buổi hoàng hôn dưới ánh trăng.”

 

15- Đài chi 苔枝: cành mai phủ rêu. Xuyết ngọc 綴玉, còn đọc là chuế ngọc: hoa mai như ngọc đẹp gắn đầy cành. Đài chi xuyết ngọc 苔枝綴玉: Cành mai phủ rêu xanh lại nở đầy hoa mai.  

16- Thúy cầm 翠禽 = thúy điểu 翠鳥: chim mầu xanh biếc. Sách Long Thành Lục 龍城錄 của Liễu Tông Nguyên 柳宗元 chép rằng vào đời nhà Tùy 隋 có người Triệu Sư Hùng 趙師雄, khi đi chơi ở núi La Phù Sơn 羅浮山, nằm mộng thấy cùng một thiếu nữ trang phục thanh đạm ăn cơm. Cùng với nữ lang lại có 1 tiểu đồng mặc áo xanh lục, cười vui hát múa. Khi tỉnh lại, Triệu thấy mình nằm dưới 1 gốc mai to, trên cây có 1 con chim xanh biếc hót vui. Triệu thấy trăng tàn đã ngả về tây mà trong lòng còn thấy bâng khuâng sầu muộn.

17- Khách lý 客裏: tại nơi xa xôi, không phải quê hương mình.

18- Ly giác 籬角: một góc của hàng rào.

19- Hoàng hôn 黃昏: lúc mặt trời đã lặn nhưng không gian vẫn còn sáng, chưa hoàn toàn tối.

20- Ỷ tu trúc 倚修竹: đứng gần khóm trúc cao.   

21- Chiêu quân 昭君:   tức Vương Chiêu Quân 王昭君, vốn là một cung phi, bị vua Hán Nguyên Đế 漢元帝 gả cho vua Hung Nô 匈奴. Vào đời Tấn 晋, vì kỵ húy Tư Mã Chiêu 晋司馬昭 nên bà còn được gọi là Vương Minh Quân 王明君 hay Minh Phi 明妃. Bốn câu cuối của đoạn trên từ chữ “Chiêu Quân” đến chữ “U độc”, lấy ý từ bài thơ “Vịnh Hoài Cổ Tích 詠懷古蹟” kỳ 3 của Đỗ Phủ 杜甫:

 

“群山萬壑赴荊門，Quần sơn vạn hác phó kinh môn,

“生長明妃尚有村。Sinh trưởng Minh phi thượng hữu thôn.

“一去紫台連朔漠，Nhất khứ tử đài liên sóc mạc,

“獨留青冢向黃昏。Độc lưu thanh trủng hướng hoàng hôn.

“畫圖省識春風面，Họa đồ tỉnh thức xuân phong diện,

“環佩空歸夜月魂。Hoàn bội không quy dạ nguyệt hồn.

“千載琵琶作胡語，Thiên tải tỳ bà tác Hồ ngữ,

“分明怨恨曲中論。Phân minh oán hận khúc trung luân.

Xuyên qua ngàn núi vạn hang đến núi Kinh môn,

Đây là thôn làng nơi Vương Chiêu Quân sinh trưởng.

Từ biệt Hán cung nàng gả đến chốn sa mạc,

Chỉ còn lưu lại ngôi mộ “Thanh trủng” ánh hoàng hôn.

Nhà vua hốt lược dung nhan mỹ lệ trên bức họa,

Linh hồn Vương Chiêu Quân trở về trong đêm trăng,

Hàng ngàn năm tiếng tỳ bà còn vang

Khúc đàn nói lên rõ ràng những oán hận của Chiêu Quân

 

22- Bội hoàn 佩環: xâu chuỗi ngọc làm vật trang sức, ám chỉ phụ nữ.

23- U độc 幽獨: u uất cô độc.

24- Thâm cung cựu sự 深宮舊事: tác giả nói đến điển tích Thọ Dương Công Chúa 壽陽公主, là con của vua Tống Võ Đế 宋武帝, và cánh hoa mai rơi trên trán nàng.

25- Nga lục 蛾綠: chân mày của phụ nữ vẽ mầu xanh.  Phi cận nga lục 飛近蛾綠: bay đến gần chân mày xanh. Điển tích ghi chép rằng Thọ Dương công chúa 壽陽公主 là con của vua Tống Võ Đế 宋武帝, khi ban ngày đang nằm ở thềm Hàm Chương Điện 含章殿 thì bỗng có một bông hoa mai rơi vào trán, tạo thành ngấn hình hoa mai, 3 ngày sau mới tẩy sạch. Từ đó có tập tục vẽ hoa mai trên trán để trang điểm.  

26- Doanh doanh 盈盈: đẹp đẽ, chỉ hoa mai.

27- An bài kim ốc 安排金屋: Sách Hán Võ Cố Sự 漢武故 事 chép rằng thuở thiếu thời Hán Võ Đế Lưu Triệt 漢武帝劉徹 từng nói với Quán Đào công chúa 館陶公主 rằng: “Nếu lấy được A Kiều 阿嬌 làm vợ thì sẽ xây nhà vàng cho ở”. Quán Đào công chúa là cô ruột của Hán Võ Đế. Bà có người con gái là Trần A Kiều 陳阿嬌, sau này gả cho Hán Võ Đế. Từ đó có thành ngữ “Kim ốc tàng kiều 金屋藏嬌: nhà vàng chứa người đẹp”.   

28- Hựu khước oán又卻怨: lại vẫn (thấy trong lòng) ai oán.

29- Ngọc long 玉龍 = ngọc địch 玉笛: cái ống sáo bằng ngọc. Mượn chữ trong bài phú “Trường địch phú 長笛賦” của Mã Dung 馬融 đời Đông Hán 東漢:

 

“龍鳴水中不見己，Long minh thủy trung bất kiến kỷ,

“截竹吹之聲相似。Tiệt trúc xuy chi thanh tương tự.

“Rồng kêu trong nước không thấy mình,

“Cắt trúc thổi thành âm thanh tương tự.”

 

Ngọc Long Ai khúc 玉龍哀曲: chỉ bài nhạc sáo “Mai Hoa Lạc 梅花落: hoa mai rơi rụng” âm điệu buồn bã.

30- Nhẫm thời 恁時: lúc đó.

31- Tiểu song hoành bức 小窗橫幅: một bức họa nơi cửa sổ nhỏ, mượn ý bài thơ “Thủy mặc mai kỳ ngũ 水墨梅其五: bức họa thủy mặc hoa mai kỳ 5” của Trần Dữ Nghĩa 陳與義:

 

“自讀西湖處士詩，Tự đôc Tây Hồ xử sĩ thi,                      

“年年臨水看幽姿。Niên niên lâm thủy khán u tư.

“晴窗畫出橫斜影，Tình song họa xuất hoành tà ảnh,

“絕勝前村夜雪時。Tuyệt thắng tiền thôn dạ tuyết thì.

“Từ khi đọc bài thơ của nhà xử sĩ ở Tây Hồ, (tức thi nhân Lâm Bô 林逋)

“Hằng năm đến bờ nước ngắm vẻ đẹp u nhã của hoa mai.

“Ở cửa sổ quang đãng vẽ ra ảnh những cành hoa mai ngang và nghiêng.

“Tuyệt hơn hẳn câu thơ đêm tuyết ở thôn trước (ngắm hoa mai) (tức bài Tảo Mai 早梅 của Tề Kỷ 齊己).”

 

Dịch Nghĩa

Ghi chú của tác giả: mùa đông năm tân hợi, tôi gội tuyết đến thăm Thạch Hồ cư sĩ. Cư sĩ yêu cầu tôi làm từ khúc mới. Do đó tôi làm 2 từ khúc này. Thạch Hồ cư sĩ ngâm thưởng không thôi, chỉ nhạc công và ca nữ luyện tập diễn xướng. Âm điệu và tiết luật êm tai uyển chuyển. Như vậy tôi theo lệnh cư sĩ đặt tên 2 ca khúc này là “Ám hương” và “Sơ ảnh”.

 

Cành rêu chắp hoa đẹp như ngọc.

Có (2 con) chim thúy cầm nho nhỏ,

Cùng đậu trên cành (mai).

Nơi tha hương gặp nhau (gặp cây hoa mai),

Trong buổi hoàng hôn ở góc hàng rào,

Lặng lẽ đứng dựa thân cây trúc cao.

Nàng Chiêu Quân không quen ở sa mạc xa trên đất Hồ,

Chỉ âm thầm tưởng nhớ (đất cũ) Giang Nam Giang Bắc.

(Tôi) Tưởng như người đẹp trở về trong đêm trăng,

Hóa thành cây hoa mai u uất cô độc này.

 

(Tôi) còn nhớ chuyện trong thâm cung khi xưa,

Người ấy (Thọ Dương công chúa) chính trong giấc ngủ,

(Cánh hoa mai) bay (đến rơi) gần chân mày.

Chớ đừng như ngọn gió xuân (vô tình),  

Không kể chi cái đẹp (của hoa mai), (mà gió thổi hoa bay tứ tán)

(Nên) sớm an bài nhà vàng (cho hoa mai). 

Còn để cho từng phiến hoa theo sóng trôi đi,

Lại vẫn ai oán nghe bài sáo buồn bã (mai hoa lạc).

Đợi đến lúc đó, lại đi tìm u hương (của hoa mai),

(Thì) đã vào bức họa vẽ (hoa mai ngoài) cửa sổ nhỏ.

 

Phỏng Dịch

 

1 Sơ Ảnh - Vịnh Mai

 

Cành rêu gắn ngọc.

Có chim xanh nhỏ bé,

Trên cành cùng lúc.

Đất khách tương phùng,

Góc dậu hoàng hôn,

Không lời tự dựa thân trúc.

Chiêu Quân không hợp vùng sa mạc,

Vẫn nhớ nhung, Giang Nam Giang Bắc.

Tưởng bội hoàn, trăng sáng về đây,

Biến hóa thành hoa cô độc.

 

Còn nhớ thâm cung chuyện cũ,

Chính người ấy lúc ngủ,

Bay đến mi lục.

Chớ giống xuân phong,

Mỹ lệ không màng,

Nên sớm ở yên kim ốc.

Còn theo sóng cánh tàn trôi nổi,

Lại ai oán, hoa rơi ca khúc.

Đến khi này, muốn thấy u hương,

Chỉ ngắm trong tranh treo bức.

 

2 Vịnh Mai

 

Cành rêu gắn ngọc long lanh,

Chim xanh nho nhỏ trên cành một đôi.

Tha hương gặp gỡ gốc mai,

Góc vườn dựa trúc khung trời hoàng hôn.

 

Đất Hồ xa lạ Chiêu Quân,

Nhớ thương Nam Bắc phách hồn quê xưa.

Bội hoàn về dưới trăng thơ,

Hóa thành một gốc mai cô độc này.

 

Thâm cung chuyện cũ nhớ người,

Khi xưa chính tại ngủ vùi giấc trưa.

Hoa mai bay đến bất ngờ,

Gần hàng mi thắm không mờ dấu in.

 

Đừng như ngọn gió vô tình,

Hoa xuân mỹ lệ điêu linh không màng.  

Lẽ ra phải chứa nhà vàng,

Sao còn theo sóng cánh tàn nổi trôi.

 

Điệu ai oán sáo lạc mai,

Lúc này hoa đã tơi bời sắc hương.

Tìm trong thủy mặc treo tường,

Ngoài song hoa lá bên đường phất phơ.

 

HHD 8-2022